V2

V2

Na de Eerste Wereldoorlog in 1918 bepaalden de overwinnaars dat Duitsland slechts een klein leger mocht opbouwen. Het bezit van bijvoorbeeld zware artillerie was niet toegestaan. De Duitsers zochten daarom naar een alternatief.

Na de eerste wereldoorlog

De raket was een onbekend en nauwelijks gebruikt wapen en was daarom niet verboden. Al in de jaren 1920 begon Duitsland met onderzoek naar deze potentiële superwapens, en vanaf 1929 steeg het budget van de raketgeleerden Werner von Braun en Walter Dornberger aanzienlijk.

A2 en A3

In 1933 was het ontwerp voor de Aggregate-1 (A1) raket klaar, gevolgd in 1934 door de A2 en de A3 in 1935. Rond 1940 verhuisden de raketbouwers naar het afgelegen dorpje Peenemünde aan de Oostzee. De A-4 en de A-5 werden gelijktijdig ontwikkeld en in 1941 waren er al 70 testvluchten met een A-5 gemaakt.

A4 of V2

Op 3 oktober 1942 vond de eerste succesvolle proefvlucht plaats van de Aggregate-4. Dit revolutionaire wapen, bekend als Vergeltungswaffe nummer 2, werd door Joseph Goebbels, de minister van Propaganda, de V2 genoemd.

Dit was het wapen dat tegen Engeland en later Antwerpen zou worden ingezet.

Frankrijk

De V2-raketten zouden worden gelanceerd vanuit West-Frankrijk. Hiervoor werden zeer zware bunkers gebouwd bij Watten en Wizernes aan de Franse kust. De Engelsen ontdekten echter de locaties en gebruikten hun krachtigste bommen, de zogenaamde ’tallboys’, om de bunkers te vernietigen.

De Duitsers reageerden op deze tegenslag door de afvuurlocatie van de V2 mobiel te maken.

Technisch

De V2 was 14 meter lang, 1,7 meter breed en kon een explosieve lading van 980 kilo meenemen. De raket werd vervoerd op een Meillerwagen en voor de lancering verticaal op een mobiele starttafel geplaatst.

De raket woog bij de start 12.900 kilo waaronder 8950 kilo aan vloeibare brandstof en zuurstof.

Geluidssnelheid

De vliegende bom steeg eerst verticaal omhoog en zette vervolgens zijn traject voort onder een hoek van 45-47 graden. Al binnen de eerste minuut bereikte de raket een snelheid van bijna 5800 kilometer per uur, dat is vijf keer de geluidssnelheid.

Onnauwkeurig

Na 45 seconden werd de brandstofkraan dichtgedraaid en op 80-100 kilometer hoogte, op het culminatiepunt, begon de vrije val naar beneden. Het eindpunt van de parabolische baan was Londen of Antwerpen. De afwijking tussen het doel en het werkelijke inslagpunt was echter 7-17 km. Niet zo heel erg nauwkeurig en het wapen kon daarom alleen als terreurwapen worden ingezet. Als militair instrument had het eigenlijk geen waarde.

Mobiel

De V2 kon dus zeer mobiel ingezet worden en had voor de lancering eigenlijk alleen een stevige ondergrond nodig.

De raket zelf, het besturingssysteem, de explosieve lading en de voortstuwingsbrandstof moesten echter vanuit Duitsland per trein worden aangevoerd. Daarom moest de lanceerplaats niet alleen vlakbij de kust liggen, maar ook goed bereikbaar zijn via een treinstation, wegen en industrieterreinen, beschikken over een hoogwaardig controlepunt en voldoende zichtdekking bieden.

Den Haag

In juli en augustus 1943 werden Duitse landmeters naar Den Haag gestuurd als onderdeel van de Vermessungsbatterie. Ze voerden driehoeksmetingen (triangulatie) uit.

Op deze manier werden de potentiële lanceerlocaties berekend. Enige tijd later arriveerde het Erkundungsstab, dat moest bepalen waar de bodem geschikt was voor het afvuren van de zware raketten. Op diverse punten in het terrein werden markeringen of ‘paddenstoelen’ in de grond geplaatst om zo de aangewezen plekken te kunnen lokaliseren.

De V2’s werden vuurklaar gemaakt door een groep Duitse technici die deel uit maakten van de Technische Divisie die onder bevel stond van SS-Gruppenführer en luitenant-generaal der Waffen-SS Dr. Ir. Hans Kammler

Tussen de burgers

De baas van de V2, SS-Gruppenführer Hans Kammler, schreef later: ‘Nergens waren startplaatsen te vinden, die een zo doeltreffende camouflage verschaften. Bovendien kon als vaststaand worden aangenomen, dat de R.A.F. (de Engelse luchtmacht) bij het bestoken van de raketdoelen bij dichtbevolkte wijken zich zekere beperkingen zou stellen, uit vrees anders te veel slachtoffers te maken onder de Nederlandse bondgenoten.’

Seyss-Inquart

Arthur Seyss-Inquart was de Rijkscommissaris, de topbestuurder van Nederland, en hij woonde op Clingendael. Hij wilde geen V2 lanceringen vanuit, bijna, zijn achtertuin. Te meer omdat hij wist dat de Engelsen zouden proberen de lanceerlocaties te vernietigen. Het V2-programma had echter top prioriteit en Seyss-Inquart kon er niets aan veranderen.

Staatsspoor

De brandstoffen arriveerden uit Duitsland op station Staatsspoor, waar ze onder de overkapping in tankwagens werden overgepompt. De kleine auto’s, met ijsvorming op de tanks, raasden maandenlang door de straten van Den Haag.

Vlak voor de lancering kwamen verschillende tankwagens aan op de lanceerplaats. Achtereenvolgens werden alcohol, vloeibare zuurstof, waterstofperoxide en calciumpermanganaat (een katalysator in raketbrandstof) in de afzonderlijke tanks van de raket gepompt. Dit proces nam ongeveer 12 minuten in beslag.

Koud

Na het tanken moest de V2 onmiddellijk worden gelanceerd omdat elke minuut twee kilogram vloeibare zuurstof verdampte. Verder was deze vloeistof zeer koud, -183 graden, waardoor delen van de raket dreigden te bevriezen. Er werd elektrisch bijgewarmd, maar toch was haast geboden.

Lanceerplaatsen

Van start tot finish kostte het 90 minuten om de raket te lanceren.

Een deel van Wassenaar werd kort van te voren ontruimd en op 8 september 1944 om kwart over zeven ’s avonds was het zo ver. Vanaf de kruising Koekoekslaan, Lijsterlaan en Konijnenlaan werd de eerste ballistische raket op Londen afgevuurd.

In de navolgende periode werd vanaf ongeveer twintig locaties het nieuwe V-wapen gelanceerd.

Op 26 november 1944 vierden de Duitsers de lancering van de duizendste raket. Ze recapituleerden over de voorgaande periode:

1. Antwerpen 554 raketten
2. Londen 254 stuks
3. Norwich 43
4. Luik 27
5. Lille 25
6. Rest 97

Op 27 maart 1944 werden om 3:01, 4:05 en 7:18 uur de drie laatste V2’s naar Engeland gelanceerd. Het laatste projectiel dat Engels grondgebied zou bereiken, kwam terecht op het dorp Orpington, in het graafschap Kent.

Engelse bombardementen

Toen de Engelsen er achter kwamen waar de V2’s vandaan kwamen, en dat was binnen 24 uur, waren de rapen gaar. De Duitsers hadden in Den Haag nog nauwelijks luchtdoelgeschut geïnstalleerd en al op 14 september 1944 om 13.30 uur werd de Raaphorst (Wassenaar) gebombardeerd. En drie dagen later nogmaals door het Fighter Command met drie groepen met ieder zes bommenwerpers.

Sirenes

De R.A.F. bleef tot eind maart 1945 actief in de Haagse regio. In die periode loeiden de sirenes bijna onophoudelijk, soms wel twaalf keer per dag.

De Duitsers gebruikten hoge flatgebouwen als commandopost om te kunnen controleren hoe de raket zich in de lucht gedroeg. Zoals in een flatgebouw in Marlot, het gebouw van de Bataafse Import Mij. aan de Wassenaarseweg 80 en een flat aan het Jozef Israelsplein 9-34.

Garages

De V2-raketten werden gereedgemaakt voor gebruik in verschillende grote garages, waaronder de HTM-remise in Scheveningen, de HTM-garage aan de Viaductweg, De Filmstad in Oosterbeek, en de WSM-garage in Loosduinen.

Al deze gebouwen werden daarmee een doelwit van de Engelse bommenwerpers.

De Engelsen beseften dat de V2-raketten werden gelanceerd vanuit een dichtbevolkte omgeving. Ze probeerden de doelwitten uit te schakelen met precisie pinpointbombardementen, maar de jachtvliegtuigen en jachtbommenwerpers van de Royal Air Force (R.A.F.) troffen toch vaak de omliggende gebouwen. Bij deze luchtaanvallen vielen honderden Haagse doden.

Hieronder een samenvatting van de door Engelse bommen getroffen straten en wijken.

Ondanks de voortdurende bombardementen bleven de V2-raketten Londen treffen, met duizenden slachtoffers tot gevolg. Daarom besloot de Second Tactical Air Force van de R.A.F., waaronder ook Nederlandse vliegers vielen, hun tactiek aan te passen.

Bezuidenhout

Op zaterdag 3 maart 1945 werd een oppervlaktebombardement met 67 ton brisantbommen uitgevoerd, met als doel alles binnen een nauwkeurig bepaalde ruimte te vernietigen.

De in de woorden van Winston Churchill bijzonder slecht uitgevoerde aanval, waarbij alle bommen ver buiten het doelgebied terecht kwamen, zaaide dood en verderf in het Bezuidenhout en op het Korte Voorhout.

Er vielen 550 doden. Meer dan 4700 woningen en andere gebouwen raakten beschadigd of werden verwoest, waardoor 12.000 mensen hun huis verloren.

Na dit fiasco voerde de Engelse luchtmacht weer kleinschalige bombardementen uit.

• Van Hoytemastraat – een dode en een gewonde
• Johannes Bildersstraat – geen slachtoffer
• Benoordenhoutseweg – geen slachtoffer
• Van HoytemastraatWassenaarseweg – geen slachtoffer
• Wijngaardenstraat – een dode en gewonde
• Dreibholtzstraat – geen slachtoffer
• Floris Grijpstraat – geen slachtoffer
• Harstenhoekplein en Gevers Deynootstraat – negen doden en zes gewonden
• Palace Hotel – geen slachtoffer
• Hotel d’Orange / Oranje hotel – geen slachtoffer
• Wassenaarseweg – geen slachtoffer
• Station Scheveningen Kurhaus – geen slachtoffer
• Gentsestraat – geen slachtoffers

Op 27 maart 1945 concludeerden de Duitsers dat de verbindingen met het thuisland dreigden te worden afgesneden.Als gevolg hiervan werden de raketten en de zestig volledige V2’s teruggetrokken naar Duitsland. De Engelse bombardementen stopten drie dagen later.

Ongelukken

De raket was uitgerust met een kwetsbare gyroscoop (richtingsinstrument) dat bij het transport van Duitsland naar Den Haag vaak ontregeld was.

Afstellen

De V2 ging daarom eerst naar de HTM-remise in Scheveningen, de HTM-garage aan de Viaductweg, De Filmstad op Oosterbeek, of de WSM-garage in Loosduinen om daar afgesteld te worden. Daarna werd het projectiel op de Meillerwagen gelegd en volgde het transport naar de lanceerplek.

Hoge bomen

Bij de lancering van de V2-raket was deze zeer instabiel. Daarom probeerden de Duitsers altijd een lanceerplaats te vinden die omringd was door hoog geboomte. Dit bood bescherming tegen windstoten en hield de raket uit het zicht van nieuwsgierige blikken.

Ondanks deze voorzorgsmaatregelen ging de lancering af en toe niet goed. Een enkele keer ontplofte de raket al tijdens de lancering, maar vaker kwam het projectiel in de omgeving terecht. En als dit in de bebouwde omgeving was, richtte de raket in een straal van 180 meter zware schade aan.

Van de 1039 lanceerpogingen uit de Haagse regio mislukten er 87. Elf keer stortte een raket neer op bewoond gebied.

Het V2-project was streng geheim en het was verboden om onderdelen van neergekomen raketten mee te nemen.Vanaf half december 1944 verspreiden de Duitsers overal in de stad gele papieren waarop stond dat ‘Personen, die tegen deze voorschriften handelen, worden terstond gefusilleerd’.

Radio pionier

Niet iedereen kon echter zijn nieuwsgierigheid bedwingen. De radiopionier ingenieur Hanso Idzerda wilde bijvoorbeeld weten hoe de mooie techniek van de V2 werkte en probeerde brokstukken mee naar huis te nemen. Hij werd betrapt en doodgeschoten.

Grote en kleine rampen

• Op 23 oktober 1944 stortte een V2 neer in het duinterrein ten noordwesten van de Van Voorschotenlaan. Veertien gewonden.
• Op 27 oktober 1944 om 14.00 uur ontplofte de raket vlak na de lancering vanaf de Beukenhorst in Wassenaar op negentig meter hoogte. Twaalf Duitsers van het Sonderkommando vonden hierbij de dood en een groot deel van het materieel werd beschadigd.
• Twee uur later werd een raket gelanceerd vanaf de Beukenlaan, bij de Naald, in het Rijswijkse Bos. De V2 stortte een paar seconden later op het aan de Van Vredenburchweg gelegen Ora et Labora. Het Huis van Kruisvaarders van St. Jan, een katholiek jongensinstituut. Zeven jongens, vijf broeders en twee arbeiders werden gedood.
  Dit was de laatste lancering vanaf deze locatie. Niet vanwege de burgerslachtoffers, maar omdat De Duitsers zich realiseerden dat verderop op het landgoed Overvoorde munitie opgeslagen lag. Het risico was te groot.
• Op 2 november 1944 om middernacht ontplofte een raket in het Scheveningse Bos, bij de Waterpartij. Er vielen geen gewonden.
• Op 10 november 1944 ging de lancering fout aan de Nieuwe Duinweg. Hier ontplofte om 6:30 uur een V2 op de lanceerlocatie. De slachtoffers waren Duitse technici en soldaten.
• Op zaterdag 9 december 1944 stortte om 14:00 uur een raket op de Nieuwe Tijdflats aan de Koningin Wilhelminalaan en de Van Barbansonstraat in Voorburg. Hier was een dode te betreuren.
• Op 16 december 1944 ontplofte een V2 vlakbij het Gemeentemuseum. Het gebouw raakte zwaar beschadigd en doordat de glasplaten op het dak braken had de regen in de navolgende periode vrij spel. Er waren echter geen burgerslachtoffers.
• Op 31 december 1944 viel een V2 op de Willem de Zwijgerlaan bij de Jacob Hopstraat. Omdat de Willem de Zwijgerlaan als Sperrgebiet ontruimd was, vielen er geen Nederlandse slachtoffers.
• op 31 december 1944 kwam er nog een V2 neer, afgeschoten vanaf Duindigt. De raket viel na een vlucht van 2.500 meter kort voor de jaarwisseling, om 23.55 uur, op de hoek van de Van Voorschotenlaan en de Van der Burchlaan.
• Op 1 januari 1945, nieuwjaarsdag, werd om 17:17 uur een raket vanaf Ockenburgh gelanceerd. Het projectiel bewoog zigzag ‘als een dronken man’ en boorde zich 3600 meter verderop in een blok huizen aan de Indigostraat, hoek Kamperfoeliestraat. 24 mensen, onder wie verscheidene voorbijgangers, werden gedood. Kort na de oorlog plaatste de firma Keuzekamp een gedenksteen als herinnering aan de ramp. Later is het monument verplaatst naar de Indigo-straat.
• Op 25 januari 1945 om 8:17 uur explodeerde een op Duindigt afgevuurde V2 op de hoek Riouwstraat—Bonistraat. Uit de ruïnes werden tien doden en vijfendertig gewonden geborgen. Vijf huizen werden geheel vernield, veertig woningen in de omtrek moesten worden ontruimd.
• Op 8 februari 1945 om 8:50 uur werd de Willem de Zwijgerlaan nogmaals getroffen, ditmaal tussen de Antonie Duyckstraat en de Van den Eyndestraat. Geen slachtoffers.
• Op 3 maart 1945 bombardeerden de Engelsen per abuis het Bezuidenhout. De brandweer was op de Schenkweg, Vlietstraat aan het blussen toen om 2.20 uur een mislukte V2 neerstortte. Zes of acht doden en negen zwaargewonden.
• Op 12 maart 1945 ontplofte boven Duindorp een vanaf het Frederik Hendrikplein gelanceerde V2. De wrakstukken vielen onder andere in de Flakkeesestraat. Er vielen in dit Sperrgebiet geen slachtoffers.
• Op 23 maart 1945 om rond 9 uur werd een V2 afgevuurd vanuit het Statenkwartier. Een paar minuten later ontplofte de bom boven de stad en kwamen de brokstukken neer op de Westduinweg, bij de politiepost in de Duinstraat (bij het huidige Lindoduin). Zes personen kwamen om het leven, waaronder vier Hagenaars die een schuilplaats hadden gezocht in een schuilkelder bij tramlijn 11.
• Op 26 maart 1945 stortte de laatste V2 neer, in het Haagse Bos. Geen slachtoffers.

In de periode september 1944 tot en met maart 1945 vielen ongeveer vijftig Haagse V2-slachtoffers. Er werden 82 huizen verwoest en 560 zwaar beschadigd.

Londen

De Duitsers vuurden vanaf 8 september 1944 ongeveer 1300 V2’s op Londen af. Hiervan viel 86% (1115 stuks) op Engels grondgebied en 518 projectielen bereikten Londen. Van de 1300 gelanceerde raketten werd 80% (1039) vanuit Den Haag gelanceerd. De rest kwam vanaf Hoek van Holland. In diezelfde periode bereikten ook nog eens 2419 V1’s Londen.

Maand en jaar	aantal lanceringen	mislukt
September 1944	24	2
Oktober 1944	83	5
November 1944	143	15
December 1944	113	17
Januari 1945	229	15
Februari 1945	230	14
Maart 1945	217	19

De Britse overzichten maken melding van 2724 doden en 6467 zwaar gewonden.

Einde

De afzonderlijke V2’s kosten in eerste instantie 100.000 Reichsmark, maar na inzet van duizenden dwangarbeiders daalde de productiekosten van een V2 naar 28.000 Reichsmark.

Het totale budget voor het programma, inclusief de vele jaren van ontwikkeling, werd geschat op twee miljard Reichsmark. Een deel van dit bedrag was gereserveerd voor een project gericht op de bouw van intercontinentale raketten met het doel Amerika te bereiken.

In retrospectie had Duitsland misschien beter kunnen investeren in de bouw van 20.000 Tigertanks of 800 Type VII-onderzeeboten.

Er stierven als gevolg van de V2’s 2724 Engelse burgers en 6467 mensen raakten gewond.

Slavernij

In Duitsland werden ongeveer tien miljoen mensen gedwongen tot arbeid voor het Derde Rijk. Een deel van hen werkte als dwangarbeiders aan de bouw van de V2-raketten. Van de ongeveer 60,000 dwangarbeiders die werden ingezet, overleefde een derde het niet.

Na de oorlog

Wernher von Braun

Zowel Rusland, Engeland als de Verenigde Staten realiseerden zich al tijdens de oorlog dat de V2-technologie belangrijk was. Zo belangrijk dat alle partijen er alles voor over hadden om de techniek te bemachtigen.

Ontsnappen

De meeste rakettechnologie bevond zich in het deel van Duitsland dat door de Russen werd bezet. De raketgeleerden wisten echter met hun blauwdrukken naar het Amerikaanse deel te ontsnappen. Niettemin vielen veel raketten en raketonderdelen in Russische handen.

Paperclip

127 raketgeleerden werd hun bijdrage aan de oorlog vergeven. Zij werden tijdens Operation Paperclip in het geheim het land uit gesmokkeld en naar de Verenigde Staten vervoerd. Daar konden ze in alle vrijheid aan de ontwikkeling van nieuwe raketten werken.

In juli 1960 werd de hoofdontwerper, Wernher von Braun, gepromoveerd tot eerste directeur van het Marshall Space Flight Center.

Duitse leiding

Dit grote project bood werk aan duizenden mensen, maar de technische leiding, bestaande uit zestien leden, bestond vrijwel geheel uit gevluchte Duitsers. Hun taak was om de perfecte ruimteraket, de Saturnus V, te ontwerpen, de raket die uiteindelijk naar de Maan zou worden gelanceerd.
De laatste Duitse raketgeleerde, Oscar Holderer, overleed in 2015.

Herdenking

Dat de ontwikkeling van de V2 in Duitsland als een klein vergrijp werd gezien, bleek in 1992. Toen was het vijftig jaar geleden dat op 3 oktober 1942 de eerste V2 werd gelanceerd vanaf de testlocatie in Peenemünde.

Duitsland wilde dit technische hoogstandje niet zo maar laten passeren en bedacht een herdenkingsfeest. Tot grote woede van Engeland. De schoonzoon van Winston Churchill noemde het initiatief onbeschaafd, en uiteindelijk werd het feest afgelast.

De nasleep

De Nederlandse zender vanuit Londen, Radio Oranje, zond op 5 en 6 maart 1945 een programma uit over het bombardement op het Bezuidenhout. Hierin werd uitgelegd dat de Britse regering haar verontschuldigingen aan de Nederlandse regering had aangeboden. De schade zou vergoed worden en de schuldigen bestraft.

Verantwoording

Na de oorlog schoof de Engelse regering alle verantwoording van zich af. Het verhaal was nu dat de aanval op het Bezuidenhout was ingezet op basis van gegevens van een groep Haagse verzetsstrijders. En de wind had roet in het eten had gegooid.

Pas in 1984 werd duidelijk dat een Engelse inlichtingenofficier het doel verkeerd berekend had. Hij werd na de oorlog berispt door de krijgsraad.

Cross of nails

Op 4 maart 1995, tijdens een herdenking, boden de Engelsen Den Haag het aan Cross of nails aan, een betuiging van spijt aan plaatsen die de Britten bombardeerden. Het Duitse Dresden ontving overigens al eerder dit Cross of Nails.