Leprooshuis

Leprooshuis

Lepra is een oude ziekte die al in het oude testament genoemd werd en ook in Europa rondwaarde. Het aantal besmettingen nam met de middeleeuwse kruistochten echter sterk toe.

Inleiding Lepra

In 1179 vaardigde paus Alexander III een decreet uit dat bepaalde dat lepralijders afgezonderd moesten worden, zelfs apart begraven. Men wist dat lepra besmettelijk was, maar de kerk beschouwde lepra ook als een straf van God voor zondig gedrag van de lepralijder zelf of van zijn ouders. Het boek Leviticus beval: ‘Hij is onrein, afgezonderd zal hij wonen.’

En dus werden leprozen aan strikte regels onderworpen. De zieke moest zijn bovenlip bedekken en smalle paden, die hem in contact met anderen zouden kunnen brengen, vermijden. Verder moest hij moest schoenen dragen om de wegen niet te besmetten.

Vuylbrief

In 1413 bepaalde graaf Willem VI dat degenen die mogelijk lepra hadden in de Sint-Jacobskapel buiten Haarlem gekeurd moesten worden. Positief getesten ontvingen een vuylbrief of een lazarusbrief welke het recht gaf te bedelen voor hun levensonderhoud. Zo’n vuylbrief was daarmee geld waard. De melaatse kon de brief immers illegaal doorverkopen.

Nep lepra

Aan de andere kant probeerden mensen met een onschuldige huidziekte een vuylbrief te krijgen om zo in aanmerking te komen voor de bijbehorende bedelvergunning. Of nog beter: een plekje in het Leprooshuis. Want daar werd goed gegeten en gedronken.Deze misleidende praktijken waren zo wijdverspreid dat Prins Maurits in 1586 genoodzaakt was een streng plakkaat uit te vaardigen. Degenen die betrapt werden op het veinzen van lepra konden bestraft worden ‘op peene van de galge’

Leprooshuis

Het Leprooshuis bevond zich op de grens van het huidige Zieken en het Rijswijkseplein. Dat was toen de grens met Rijswijk.

Het huis stond op de plek waar sinds 1826 het Griekse tempeltje staat. Nu Rijswijkseplein 39.

Zelfvoorzienend

Het verpleeghuis was zelfvoorzienend met een eigen moestuin, begraafplaats en kapel.Het complex omvatte diverse gebouwen, variërend van woonhuizen tot schuren, en werd omringd door sloten. Het terrein was ruim driehonderd meter lang en op het breedste stuk bijna tweehonderd meter breed.

Het terrein liep zo’n beetje vanaf het huidige Groenewegje tot aan het Rijswijkseplein. Dat was bij de stichting in 1358 op 700 meter van de rand van het dorp.

Leiden en Westland

Hier werden vanaf 1358 de Haagse melaatsen verpleegd. Een belangrijke uitbreiding was de overeenkomst van 18 augustus 1562 met Cornelis Suys, heer van Rijswijk, betreffende de opname van leprozen uit Rijswijk en Voorburg. Voor die tijd werden deze patiënten naar het Leprooshuis in Leiden gebracht. Rond 1600 begon het verpleeghuis ook leprozen uit het Westland te ontvangen.

In oud Nederlands: ‘ ingeboren buyrluyden van der Hage ofte inder jurisdictie wonende daer contract by onssen advyse meede gemaect es ende inder selver plaetsen woenachtich zijn geweest den tijt van vijff jaeren ofte meer als buyrluyden ofte die binnen der voors. plaetsen gebooren zijn van vaeder ende moeder’.

De opname in het Leprooshuis werd stapje voor stapje minder vrijblijvend en uiteindelijk verplicht. Er werd overigens nauwelijks een poging gedaan om de zieke te genezen. Het doel was voornamelijk om de besmettelijken buiten de stad te houden. En daarna maar afwachten hoe de ziekte zich zou ontwikkelen.

Commercieel

Vanaf de zestiende eeuw werd de instelling meer commercieel.Een deel van het terrein werd omgevormd tot een proveniershuis. Na 1562 konden commensalen, oftewel betalende kostgangers, zich inkopen in de instelling op aanbeveling van de leproosmeester. Eenmaal toegelaten, genoten zij levenslang van gratis kost en inwoning.

Eigen spulletjes

Nieuwe bewoners moesten een bed met peluw (hoofdkussen) meenemen. Verder een stoel voor bij het bed, een gevoerde deken met vier lakens, een tinnen kan en een pispot. Of gewoon zes Carolusguldens. Ze kregen na genezing de spullen mee naar huis.

Als een zieke of commensaal overleed, werd een deel van de nalatenschap aan het Leprooshuis geschonken. Bezittingen tot een waarde van honderd pond vielen toe aan de instelling. Voor het bedrag dat deze som overtrof, ging een derde naar het Leprooshuis en twee derde naar de erfgenamen van de overledene.

Personeel

De leprozen woonden in het sieckhuys en de commensalen en het personeel in het gesonthuys. Dit personeel bestond uit een ‘vader en een moeder’ die de dagelijkse leiding hadden.

Daarnaast waren er dienstboden en een sluter (portier). Het hoofdbestuur werd sinds 12 augustus 1524 gevormd door vier leproosmeesters. Zij hadden tot taak het huis en de kapel ‘in raecke ende daecke te houden’. De rentmeester nam de financiële zaken voor zijn rekening.

Grens

De zieken mochten zich binnen het terrein vrij bewegen en dan tot het hec toe teynden der siecken kaede bij de Spoye ende voerts zuytwaerts tot ande Raede Molen.

Oftewel, de grens lag bij het hek dat tussen het Spui en het Zieken geplaatst was. Richting Rijswijk mocht men tot aan de raede molen wandelen. Dit was een molen die op plek stond van de huidige Laakmolen bij de Trekvliet.

Galgemolen

Raede Molen De Raemolen / Galgemolen werd oorspronkelijk gebouwd in 1699, maar het staat op de fundamenten van een oudere molen. De Galgemolen speelde een cruciale rol in het reguleren van het waterpeil in de Noordpolder, nu Laak/ Binckhorst.
De Galgemolen stond vroeger naast een galgenveld. Op dit veld werden lijken van geëxecuteerde misdadigers opgehangen als afschrikmiddel voor mensen die de stad binnenkwamen.

Het ziekenhuis werd bestuurd vanuit de kerk en daarom waren er op godsdienstig gebied strenge bepalingen. De melaatsen waren verplicht elke dag ’te leesen vijff Pater Nosters ende vijff Ave Marien.’

Kerk

De Sint Corneliskapel werd in 1358 aan het zuideinde van het Zieken gesticht. In 1450 werd een nieuw altaar ingewijd. De opname in het Leprooshuis was niet vrijblijvend. De zieken die konden bewegen, waren verplicht om iedere dag in de kapel de mis bij te wonen.

Op zondagen en tijdens kerkelijke feestdagen werden er extra preken en sermoenen in de kapel gehouden. De sterkeren moesten veertig dagen voor Pasen vasten. Dit vasten was een onderdeel van de christelijke traditie ter voorbereiding op Pasen. En alle bewoners van het Leprooshuis hadden de mogelijkheid om tijdens de hoogtijdagen van Pasen, Pinksteren en Kerstmis het Heilige Sacrament te ontvangen.

Natuurlijk was het ten strengste verboden te ‘vloucken, qualick spreecken noch oick zweeren bij God, zijn heylighe lijden’

Als een leproos toch de fout in ging, moest hij extra bidden voor zijn weldoeners. En de straf kon worden verzwaard door het avondmaal te vervangen voor water en brood. De echt hardnekkige boosdoeners werden voor zes weken uit het tehuis verbannen.

Inkomsten

Het opvangtehuis werd via de kerk georganiseerd.De financiering kwam grotendeels van schenkingen en aalmoezen van inwoners van Den Haag. In ruil hiervoor kregen de schenkers een aflaat of indulgentia, wat in de Katholieke Kerk gezien werd als kwijtschelding van straffen in het hiernamaals.

Bovendien kreeg het Leprooshuis in 1573 het recht om tien jaar lang in de Hofvijver te vissen. Het lijkt er op dat vissen toch een andere tak van sport is dan het runnen van een ziekenhuis want al op 30 november 1578 verhuurden de leproosmeesters het visrecht aan een andere partij.

De bewoners van het Leprooshuis droegen ook bij aan de inkomsten. Vanaf 1518 mocht het ziekenhuis langs het Zieken wilgen, eiken of populieren planten, waarvan de opbrengst van het hout ten goede kwam aan het tehuis. Vrouwen binnen het Leprooshuis konden bijdragen door binnen te naaien of te spinnen.

Bedeltocht

Tot 1654 mochten de leprozen op Vastenavond in januari of februari optochten en ommegangen in Den Haag maken. Ze reden in een open wagen door de belangrijkste straten van de stad, vergezeld van versierde poppen.Op de wagen bevonden zich naast de voerman en de poppendrager ook een trommelslager, die de aandacht van het publiek moest trekken met zijn muziek. Verder was er een dienaar van het gerecht aanwezig.

In juni en juli trokken ze naar het Westland om levensmiddelen op te halen, maar dit Westlandse uitje werd na 1655 verboden.

Leprozen mochten zich uiteraard niet zo maar tussen het volk mengen en moesten altijd herkenbaar zijn aan hun zieckencleederen. Een Hagenaar kon de leproze herkennen aan een vlieger (wijde mantel) en een lazarusklep (een zwarte hoed met een witte band). Met het geluid van een houten klepper konden ze hun komst aankondigen.

Tijdens de oorlog tegen de Spanjaarden (1568-1648) verkeerde het tehuis in financiële problemen en moest het gered worden door middel van subsidies van de Magistraat en de Kerkmeesters van de Grote Kerk.

Sta in de weg

Het Leprooshuis stond bij de stichting ver buiten het dorp Die Haghe. De weg langs het leprozenterrein was alleen toegankelijk voor de zieke bewoners.

Bij de (huidige) overgang tussen het Zieken en het Spui, de brugghe bi der siecken lude, stond een toegangshek dat moest voorkomen dat Hagenaars het leprozenterrein zouden betreden. En het hek vormde ook een blokkade voor de leprozen.

Trekschuiten mochten niet aanleggen bij de kade van het Zieken.

Bogt van Guinee

Naarmate Den Haag groeide, werd het Leprooshuis en de daarmee verbonden beperkingen steeds meer een hindernis voor het stadsverkeer. De belangrijkste verkeersroute van en naar Rijswijk liep langs het Zuideinde, wat nu bekend staat als de Wagenstraat, en passeerde daarbij het terrein van het Leprooshuis. In het verlengde van de Wagenstraat ontstond de Bogt van Guinee, nu bekend als het Huygenspark, die het verloop van de sloot langs het Leprozenterrein volgde.

De druk om het Zieken weer open te gooien werd echter steeds groter. In de zeventiende eeuw nam het gevaar van lepra af. In 1628 waren er nog slechts vier patiënten, en in 1654 overleed de laatste leprapatiënt.

Gedempt

Op 22 mei 1642 werd de sloot rond het terrein met toestemming van het Hoogheemraadschap van Delfand gedempt, maar het duurde toch nog tot 1699 voordat het Leprooshuis zijn functie verloor.

De hekken werden gesloopt, de sloten rondom het terrein werden gedempt, boten mochten weer aanmeren en het verkeer mocht voor het eerst in bijna 350 jaar weer over het Zieken rijden.

Einde

Het Leprooshuis transformeerde daarna in een volledig opvanghuis voor ouderen, bekend als het Proveniershuis, zeg maar een bejaardentehuis. Mensen die geen kinderen hadden om voor hen te zorgen, konden zich inkopen en zorgden zo voor hun oude dag.

De Corneliskapel werd vanaf 1699 een vergaderzaal voor de vier regenten.

In 1790 kocht de Haagse magistraat het gebouw en het terrein. Het huis werd vanaf 1795 tijdens de Franse bezetting korte tijd als kazerne en militair hospitaal gebruikt.

Blansjaar

Op 26 mei 1826 werden de vervallen gebouwen van het Leprooshuis voor 3.700 gulden verkocht aan het slopersbedrijf Blansjaar, dat de gebouwen in 1827 sloopte.

Het terrein werd opgehoogd en geëgaliseerd om zo een een pepinière, een soort kwekerij voor bomen, te starten. De grond bleek hier echter niet geschikt voor te zijn.

Er volgde een klein gebouw dat bestemd was voor de stedelijke recherchebeambten. Het belangrijkste nieuwe gebouw stamt ook uit die periode.

Wachtje

In 1826 ontwierp stadsbouwmeester Zeger Reijers een opvallend bouwwerk op het Rijswijkseplein: een tempeltje dat tot op de dag van vandaag nog bestaat. Aanvankelijk werd dit Wachthuisje gebruikt als kantoor voor de gemeente-accijnzen, oftewel invoerrechten. Vanaf 1871 kreeg het een nieuwe functie als gebouw voor de koepokinenting. Later, in de twintigste eeuw, werd het gebouw omgevormd tot een restaurant en sinds 1986 was het in gebruik als een advocatenkantoor.

Koepokinenting

Pokken was een ernstige en vaak dodelijke ziekte.
Koepokinenting was een belangrijke medische doorbraak die in 1798 werd ontdekt. Deze vorm van inenting maakte gebruik van het koepokkenvirus. Door mensen met dit virus in te enten, werden ze immuun voor zowel de koepokken als de veel gevaarlijkere menselijke variant van pokken.