Haagse dierentuin

Haagse dierentuin

De tuin

Het Koninklijk ‘Zoölogisch Botanisch Genootschap van Acclamatie’ werd gesticht met als doel ‘de verscheidenheid van dieren en gewassen onder de aandacht brengen’.

De baron werd gevraagd omdat hij over een zeker vermogen beschikte en daarbij geen ‘bepaalde bezigheden’ scheen te hebben.

Hoewel de baron de plannen zeker niet afkeurde bleek hij toch niet beschikbaar.

De baron

W.D.A.M. Thierry baron van Brienen van de Groote Lindt was de belangrijkste edelman in Den Haag in de negentiende eeuw.

Zijn vader, Arnoud, had de landgoederen Clingendael en Oosterbeek gekocht. Thierry zelf bracht zijn zomers door in Huis Clingendael. Zonder centrale verwarming, wat in die tijd nog niet bestond, waren de winters op het platteland echter onaangenaam koud.

Feestpaleis op het Lange Voorhout

Om deze reden liet de baron op het Lange Voorhout in Den Haag een feestpaleis bouwen waar hij tijdens de wintermaanden verbleef. Dit gebouw is het huidige Hotel Des Indes, nu een luxe hotel en een historisch monument.

Netwerk

Thierry was de kamerjonker van de koningen Willem I, II en III en tegelijkertijd Statenlid. De baron was lid van de sociëteiten Grande Société en de Plaats Royaal en commissaris van De Witte aan het Plein. Zijn invloed en netwerk binnen zowel de landelijke als de lokale overheid waren enorm. Misschien kon de baron zelfs koning Willem III ervan overtuigen om de beschermheer van de dierentuin te worden.

Ondanks zijn drukke bezigheden als arts bleef Verwey met het dierentuin-idee rondlopen en tijdens een gesprek met majoor Revius stelde deze voor om zijn zoon, L. Revius (in 1861 tot secretaris van het Genootschap gekozen), daarin te laten meedoen.

Commisie

Samen met de majoor lukte het hem om een commissie bijeen te krijgen welke zich met de oprichting bezig zou moeten gaan houden.

De commissie wilde iemand van goede komaf, met een zekere welstand en goede invloed, de leiding geven. De keuze viel weer op de baron van Brienen van de Groote Lindt. Verweij werd op pad gestuurd om de baron te vragen en daarnaast ook J.P. van der Schooren te overreden. Beiden zegden uiteindelijk toe.

De Haagse dierentuin zou naar het voorbeeld van de Parijse Jardin d’Acclimatisation gesticht gaan worden.

Old boys

In 1860 werd een gedrukt ontwerp in een oplage van 100 exemplaren bij het Haagse old boys network bezorgd. Het ‘Ontwerp van eenen Zoölogisch-Botanischen Tuin te ’s Gravenhage, door Dr. L.H. Verweij, eersten ontwerper, en L.F. Revius, mede-ontwerper’, gedrukt bij J.A. de Vieter, vormde de basis voor de bouwplannen van de jaren die volgden.

Een oord waer ten alle dage en ure velen verpozing van den dagelijkschen arbeid en huiselijke beslommering zoeken.

De start

Aankoop van de grond

Ondanks allerlei moeilijkheden zette de commissie en vooral Verweij door. Er werd een vergunning gevraagd om een stuk grond aan de Scheveningse Bosjes in pacht te krijgen, maar dat liep op niets uit. De gronden net buiten de stad waren te duur.

Er werd zelfs overwogen om de dierentuin op de Koekamp te bouwen, een idee dat echter op hevig verzet stuitte vanuit de deftige kringen van Den Haag. De situatie leek uitzichtloos te worden.

Westbenoordenhoutse polder

Uiteindelijk werd een oplossing gevonden in de vorm van een stuk grond in de Westbenoordenhoutse polder, gelegen boven het Malieveld. Dit gebied was deels eigendom van de gemeente Den Haag en deels van een familie uit Leerdam. Beide partijen verleenden hun toestemming, waardoor het genootschap 6 bunder grond kreeg voor de oprichting van de dierentuin.

Willem III

Een belangrijke mijlpaal in het project was de beslissing van koning Willem III in 1861 om het aangeboden beschermheerschap van de Dierentuin op zich te nemen. Deze koninklijke steun was niet alleen een eer voor het genootschap, maar stelde hen ook in staat om de titel ‘Koninklijk’ te voeren. Daarna kon het Koninklijke Zoölogisch-Botanisch Genootschap van Acclimatatie de Dierentuin laten bouwen.

Divers

In de ene zijzaal stonden kooien met zowel inheemse als uitheemse vogels, terwijl de andere zijzaal fungeerde als lees- en gespreksruimte. Deze leeszaal bood bezoekers niet alleen boeken en tijdschriften, maar ook de gelegenheid om opgezette vogels, zoogdieren, reptielen en een verzameling schelpen te bezichtigen.

In de hal van het hoofdgebouw stond een buste van koning Willem III, de beschermheer van de dierentuin. Een van de zalen was verfraaid met een schilderij van een leeuwenkop, een werk van de bekende Haag-Indische schilder Raden Saleh.

Het park zelf bevatte naast het hoofdgebouw ook verschillende plantenkassen. In 1864 huisvestte de Dierentuin 20 zoogdieren en 196 vogels (zie hieronder het tabje met een deel van het jaarverslag uit 1864). In 1875 werd een olifantenverblijf in gebruik genomen en later werd ook een berenkuil toegevoegd.

De tuin was te bezoeken van 7 uur ’s ochtends tot 23 uur ’s avonds. Voor niet-Hagenaars kostte een toegangskaartje 25 cent, wat nu ongeveer gelijkstaat aan 3 euro.

De baron van Brienen van de Groote Lindt, een van de sleutelfiguren in de oprichting van de dierentuin, maakte dit echter niet meer mee, hij overleed in datzelfde jaar.

Bij uitvoeringen van muzijk en buitengewone gelegenheden worden dienstboden en kinderen beneden de 10 jaren niet toegelaten.

– uit het reglement, artikel 15, alinea 6 –

Details

Herenclub

Aan het einde van de 19e eeuw wilde de Haagse elite graag entre nous verpozen. Ze was lid van sociëteiten, bezocht de Koninklijke Schouwburg en ging naar mondain Scheveningen en (later) het Kurhaus.

Kostbare en publiekelijke vrijetijdsbesteding was van het grootste belang en een dierentuin als een soort van herenclub, waar in de zomer concertavonden gegeven werden, was het summum van deftigheid.

Duur

Een dierentuin is echter duur in het onderhoud en een groot ledenbestand was noodzakelijk. De gebruikelijke strikte ballotage werd daarom losgelaten. De dierentuin kannibaliseerde hiermee niet alleen het ledenbestand van de concurrerende sociëteiten, maar ze liet ook de rijkere middenklasse toe. Het werd zelfs mogelijk om als vrouw zelfstandig lid te worden.

Concerten

De concerten in de dierentuin, die aanvankelijk vooral een zomerse aangelegenheid waren, kregen een impuls met de opening van het tot Moors Paleis verbouwde hoofdgebouw op 14 november 1893. Dit stelde de dierentuin in staat om ook in de wintermaanden concerten te organiseren, waarbij maar liefst 1400 bezoekers konden worden verwelkomd.

Naast de concerten bood de Dierentuin een diversiteit aan evenementen, waaronder pluimveetentoonstellingen, hondenshows, thé dansants en later ook filmvoorstellingen. De concerten van de koninklijke kapel waren zeer populair, maar toegang bleef exclusief voor leden van de dierentuin. Dit ging goed tot aan de Eerste Wereldoorlog.

Het begin van het einde

De problemen begonnen toen in 1912 oud-kapitein ter zee Fock tot directeur benoemd werd.

Het Nederlandse welvaartsniveau daalde sterk tijdens de oorlog van 1914-1918 en het aantal leden van de dierentuin daalde mee. Maar vooral het verbod op de lucratieve voorjaarsfeesten (kermis) zorgde voor een financiële aderlating. Toen directeur Fock in april 1923 vertrok, was de situatie in de dierentuin ernstig verslechterd. Alle grote dieren waren ofwel overleden of verkocht aan Burgers’ Dierenpark in ‘s-Heerenberg. Uiteindelijk waren van de zoogdieren alleen de apen nog overgebleven.

Het interbellum

Om de financiële problemen van de dierentuin te bestrijden, voerde de nieuwe directeur P.J. Den Hertog in 1925 een aantal veranderingen door. Deze aanpassingen hadden zowel een financieel als een sociaal aspect. Den Hertog introduceerde een vijf rangen systeem voor het lidmaatschap. Dit systeem zorgde voor meer inkomsten, maar voorkwam ook dat het gewone volk met de elite in aanraking kwam.

Strijd

In de jaren 1920 had de gemeente Den Haag het bouwverbod op de dierentuingrond opgeheven. Het gevolg was dat een deel van de eigenaren de grond, waarvan de waarde door de groei van de stad sterk gestegen was, wilde verkopen.

Gedurende deze jaren werd een strijd uitgevochten tussen verschillende facties binnen het bestuur en de eigenaren.

Dreigementen

Het conflict binnen de dierentuin bereikte een hoogtepunt toen directeur Den Hertog in 1928 een artikel in Het Vaderland liet plaatsen waarin hij aangaf een andere baan te ambiëren, wat in feite een verkapte eis voor salarisverhoging was. De voorzitter van de raad van commissarissen, P. Jansen, reageerde hierop met een vacature in de Haagsche Courant: ‘directeur gevraagd’.

Rustiger vaarwater

Revue artiest en politicus Henri ter Hall kwam in het bestuur, maar belangrijker was de opvolger van Den Hertog. W.K.L.A. Graaf van Bylandt (een petekind van Keizer Wilhelm) was een dierenliefhebber die in een Frans circus had gewerkt. Hij was blij dat hij in 1928 gevraagd werd om directeur te worden van de dierentuin.

Cadeautjes

Van Bylandt had een uitgebreid netwerk en maakte daar handig gebruik van. Zo ontving de dierentuin in januari 1929 een leeuw en in november een tijger van de Duitse dierenverzamelaar Carl Hagenbeck.

In november 1933 ontving van Bylandt een albino slankaap uit de Congo cadeau. In september 1935 schonk Hendrik Colijn, de secretaris van de Bataafse Petroleum maatschappij (Shell) en bovendien minister-president van Nederland een orang-oetan. In oktober 1935 arriveerden twee brulapen van de dierentuin van Soerabaja en in 1937 schonk Hendrik Rookmaker, de resident van Palembang, weer een olifant.

Naast deze cadeautjes werd er weer uitgebreid in de dierentuin geïnvesteerd. Zo werd het huis van Roodkapje in het wolvenhok gezet en in april 1930 werd een rotspartij voor de berggeiten gebouwd. De grootste publiekstrekker was echter Betsy de olifant. De graaf zorgde hiermee dat het publiek weer massaal terug kwam.

Betsy

Betsy de olifant paste in een nieuw plan om de dieren weer terug naar Den Haag te halen. Over de jaren heen waren er vier verschillende olifanten met de naam Betsy. De eerste Betsy arriveerde in 1875 als jong olifantje en werd snel een publiekslieveling dankzij haar kunstjes.

De laatste Betsy (nummer IV) kwam in 1937 naar de Haagse Dierentuin. In tegenstelling tot haar voorgangers kreeg ze tijdelijk gezelschap van andere olifanten, Neeltje, Dora en Aida. Al snel verlieten deze drie laatste olifanten de dierentuin weer. Betsy IV bleef en werd soms als lopend reclamebord gebruikt.

Toen de dierentuin in 1943 moest sluiten, verhuisde Betsy IV naar Artis in Amsterdam, waar ze tot in de jaren zestig leefde.

Meer problemen

Ondanks pogingen om de financiën te verbeteren, bleven de kosten van de dierentuin stijgen. Dit werd mede veroorzaakt door de salarissen van de 35 personeelsleden die steeds sneller stegen. In december 1935 ging daarom het lidmaatschap opnieuw op de schop en kon de hele bevolking lid worden en nam het aantal leden toe van 1100 naar 4000. De kermis was echter nog steeds de moneymaker.

Overname

Verder werd onderhandeld met de gemeente Den Haag om voor ƒ850.000 de dierentuin over te nemen (te kopen). De gemeente moest de dierentuin daarna weer verhuren aan een nieuw op te richten N.V. Dit voorstel kwam echter niet door de raad (19 stemmen voor en 21 tegen).

In 1939 bezochten jaarlijks ongeveer 200.000 bezoekers de dierentuin. Er werd winst gemaakt dankzij de opbrengsten van de voorjaarsfeesten en de verhuur van de zalen. Er rustte echter nog steeds een forse hypotheek op de inboedel.

De buren

Klein oppervlak

De dierentuin was bij de stichting in 1863 zes hectare (ha) groot, maar verloor een hectare toen de Koningskade verbreed moest worden. Dit beperkte oppervlak maakte het exploiteren van de dierentuin tot een lastige opgave. Ter vergelijking: de dierentuin van Wassenaar besloeg 15 hectare en Blijdorp in Rotterdam maar liefst 28 hectare. De uitbreidingsmogelijkheden van de Haagse dierentuin waren beperkt, omdat in de loop der jaren het Nassaukwartier rondom de tuin werd gebouwd. Dit zorgde voortdurend voor problemen met de buren.

Scheepshoorn

Een voorval in 1906 illustreert deze spanningen. Een bewoner van de Koningskade liet in 1906 als protest tegen het lawaai van de kinderspeelplaats een scheepshoorn afgaan. Na bemiddeling van de burgemeester werd de speelplaats verplaatst, waarbij de kosten werden gedragen door de omwonenden.

In 1932 stond directeur Van Bylandt voor de rechter wegens klachten van omwonenden uit de Jan van Nassaustraat over nachtelijke geluidsoverlast van de kraanvogels. Van Bylandt verdedigde zich door te stellen dat de dierentuin er eerder was dan de huizen in de wijk en dat de stad om de dierentuin heen was gegroeid. Een nazaat van de hoofdklager woont overigens nog steeds in deze straat.

De oorlog

Op 7 oktober 1940 werd Jonkheer P.J.A. Just de la Paisieres aangesteld als nieuwe directeur. Zijn voornaamste taak was het ontmantelen van de dierentuin en in 1946 was hij uiteindelijk de laatste werknemer. Het Genootschap, gebukt onder zware hypothecaire lasten, had een contract gesloten met een bouwcombinatie die een optie had om uiterlijk op 20 mei 1943 de gronden en opstallen te kopen, waarna de inventaris aan Artis zou worden verkocht en de dierentuin zou worden opgedoekt.

Seyss-Inquart

Op last van rijkscommissaris Seyss-Inquart stak de ‘Commissaris voor niet-commercieele Vereenigingen en Stichtingen’ een stokje voor de uitvoering van dit scenario.

Seyss-Inquart woonde een paar honderd meter verderop in het landhuis op Clingendael en probeerde de eerste jaren van de oorlog met zachte hand de Nederlanders voor het Nationaalsocialisme te winnen. Hij stelde op 16 april 1943 dr. K. van Eybergen aan als gemachtigde met de opdracht de fauna, flora en recreatiemogelijkheden voor de Haagse burgerij te behouden.

Reorganisatie

Van Eybergen richtte per 1 juni 1943 de Stichting Haagsche Dierentuin op en voerde een reorganisatie door. Ondanks de massale belangstelling tijdens de pinksterdagen, waarbij meer dan 6.000 mensen de dierentuin bezochten, bleef de toekomst van de dierentuin onzeker. Gezien deze massale belangstelling hoopte Van Eybergen echter na afloop van de oorlog de dierentuin drastisch te kunnen vernieuwen.

Atlantikwall

Uiteindelijk maakte Seyss-Inquart een half jaar later toch een einde aan de Dierentuin. De bouw van de Atlantikwall, een verdedigingslinie door de nazi’s, ging dwars door het terrein van de dierentuin. Op 6 september 1943 viel, na tachtig jaar van bestaan, definitief het doek voor de Haagse Dierentuin.

Het einde

De Dierentuin lag in de zuidwestelijke hoek van dit verdedigingswerk, voor de bouw waarvan langs de Raamweg-Koningskade één doorlopende muur werd opgetrokken, die op de hoek Koningskade-Benoordenhoutseweg overging in de met bunkers versterkte tankgracht door het Haagse Bos. Eind november 1943 was de liquidatie van de dierentuin voltooid.

Verhuizing

Enkele grote dieren werd ondergebracht in de Rotterdamse diergaarde Blijdorp, waarmee de dierentuin een jarenlange samenwerking had.

Het merendeel van de dieren en planten bleef echter in Den Haag. Deze dieren en planten, waaronder 5 bijenvolken, 12 viervoeters (te weten 2 kamelen, 2 zebra’s, 2 lama’s, 4 maneschapen, 1 zeboe en 1 bison en 54 vogels (waaronder fazanten, zwanen, pelikanen, nandoes, eenden en ganzen). werden verplaatst naar het Zuiderpark, waar speciale voorzieningen waren getroffen. Ook werden ongeveer 5400 planten verhuisd naar het park.

Onderhandelingen

De NSB-burgemeester van Den Haag, Westra, en de Secretaris-generaal van het Departement van Binnenlandse Zaken waren verheugd dat een deel van de dierentuin behouden kon blijven voor de stad. ‘dat U deelt in mijn mening, dat het behoud van een deel van den Dierentuin, als gelegenheid voor ontspanning en leering voor ‘s-Gravenhage van groot belang is’.

Deze vreugde ten spijt ontpopte zich een juridisch steekspel over de exploitatielasten dat in een overeenkomst van 10 augustus 1944 werd beslecht. In een een overeenkomst werd besloten dat de Stichting Haagsche Dierentuin de dieren en planten voor tien jaar in bruikleen zou geven aan de gemeente Den Haag, die verantwoordelijk zou zijn voor de onderhoudskosten.

Terrein en Bibliotheek

Het terrein en de gebouwen van de dierentuin werden verkocht aan de gebroeders W.J. en J. Rote uit Wassenaar en Bloemendaal. De uit 459 delen bestaande bibliotheek van het Zoologisch-Botanisch Genootschap werd in mei 1944 aan de gemeente Den Haag geschonken. Op 27 november 1944 werd ook het resterende dieren- en plantenbestand geschonken: ”opdat op deze wijze de kern van de Haagsche Dierentuin voor ‘s-Gravenhage behouden blijft’.

Na de oorlog

Na de oorlog nam het Nederlandsche Beheersinstituut de afwikkeling van de financiën van de Stichting op zich. In oktober 1945 besloot de gemeente Den Haag de grote dieren aan Blijdorp in bruikleen te geven, wat een jaarlijkse besparing van ongeveer ƒ 10.000 opleverde.

In maart 1947 werd de laatste stap gezet en werden de grote dieren verkocht aan Blijdorp, Dierenpark Wassenaar en Ouwehands Dierenpark in Rhenen. Na de oorlog had de gemeente grotere prioriteiten dan een zieltogende dierentuin en een verzoek om een nieuwe dierentuin te stichten werd daarom afgewezen.

Opnieuw examens

De Atlantikwall werd afgebroken en het meest succesvolle onderdeel van de dierentuin, het Moors Paleis, werd gerestaureerd. Er gingen weer feesten, bijeenkomsten, examens en voorstellingen georganiseerd worden. De overheid zocht ondertussen naar een nieuwe bestemming voor het troosteloze terrein. Bij gebrek aan beter stelden de heren Rote, die de ‘Combinatie-Dierentuin’ in het leven hadden geroepen, het voorlopig open als wandelpark.

In 1950 werd het Haags Montessori Lyceum naast de Moorse zaal gebouwd. Deze school gebruikte echter slechts een klein stuk van het terrein.

Provinciehuis

Bij het bombardement op het Bezuidenhout van 3 maart 1945 was het provinciehuis aan het Korte Voorhout deels en de ambtswoning van de commissaris van de Koningin volledig verwoest. Het provinciaal bestuur had behoefte aan een nieuw gebouw, dat ruimer van opzet was en ook een eigen statenzaal zou bevatten.

Nieuwe Locatie

Gezien de schade en de behoefte aan een ruimere opzet, inclusief een eigen statenzaal, werd besloten een nieuw Provinciehuis te bouwen. In 1963 begon de bouw van het nieuwe Provinciehuis aan de andere kant van het Moorse paleis. Dit historische gebouw, dat nog enige tijd kon blijven staan, werd uiteindelijk gesloten op 30 juni 1968.

Sloop en Uitbreiding

Kort na de sluiting van het Moorse paleis werd het afgebroken om ruimte te maken voor de uitbreiding van het Provinciehuis en de bouw van het hoofdkantoor van Rijkswaterstaat. Tussen 1995 en 1998 werden de twee, niet zo mooie, oudste delen van het provinciehuis gesloopt en vervangen door nieuwbouw.

Heden

Dierentuinbrug

De brug over het kanaal bij de Houtweg werd informeel de Dierentuinbrug genoemd. Deze brug werd in 1939 vervangen voor een modernere variant.

Op 14 juli 1939 werd de nieuwe brug over het kanaal van de Koningskade geopend die in 1956 officieel de naam Dierentuinbrug kreeg. Kunstenaar Gra Rueb (1885-1972) verfraaide de brug met twaalf reliëfs geïnspireerd op de fabels van La Fontaine.

Beelden

Beelden van een uil, adelaar en poema sieren de tuin van het provinciehuis, terwijl in het gebouw een verzameling foto’s van de dierentuin valt te bewonderen.

Nieuwe Dierentuin

In 1997 lag er een plan op tafel voor een nieuwe dierentuin in Den Haag. Niet meer op de Zuid-Hollandlaan, maar in het Zuiderpark. Dit idee leek haalbaar, vooral omdat de dierentuin in Wassenaar inmiddels was gesloten. Toch stuitte het plan op fel verzet van dierenrechtenactivisten. Hun grootste zorg was dat de dieren in de geplande dierentuin onvoldoende bewegingsvrijheid zouden krijgen. Uiteindelijk verdween het plan geruisloos van tafel.